Z ostatniej chwili

80. rocznica likwidacji getta w Starym Sączu

Opublikowano: 16 sierpnia, 2022 o 8:08 am   /   przez   /   komentarze (0)

17 sierpnia Niemcy przystąpili do Zagłady społeczności starosądeckich Żydów. Tego dnia wysiedlono ich do getta w Nowym Sączu, następnie do Bełżca, gdzie w obozie śmierci ich zamordowano. Najsłabszych zabito na Piaskach, niedaleko Starego Sącza. Tam co roku pamiętamy.

W 2022 r. w uroczystościach w Starym Sączu wezmą udział córki Mońka Goldfingera (zm. 2018), który był ostatnim świadkiem tragicznych wydarzeń z 1942 r.

Program wydarzeń:
17 sierpnia
g. 16:30 Apel Pamięci na Piaskach
ok. g. 17:30 (po Apelu Pamięci) – dyskusja wokół kwartalnika „Sądeczanin HISTORIA” w Bibliotece w Starym Sączu

Wydarzeniu towarzyszy wystawa poświęcona starosądeckim Żydom, która będzie wisieć na Muzeum Regionalnym.

Organizatorami wydarzenia jest:
Powiatowa i Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna im. Wiktora Bazielicha w Starym Sączu
Muzeum Regionalne w Starym Sączu
Sądecki Sztetl

Trochę historii….

Był ranek 17.VIII.1942 r. , pochmurny, smutny. W mieście ruch. Wszystkim Żydom kazano zejść się na targowicę bydlęcą. Każdy mógł wziąć tylko jedną walizkę. Mają być odtransportowani do getta w Nowym Sączu. Idą na miejsce zbiórki i żegnają po drodze znajomych katolików wyglądających z domów. Krzyżują się smutne słowa „Żegnajcie”, „Bądźcie zdrowi”, „Niech się wam jak najlepiej wiedzie”.

Żydzi na terenie Starego Sącza pojawili się stosunkowo późno. Pierwsze informacje o nich pochodzą z początku XIX wieku. W 1820 pojawia się informacja, iż w Starym Sączu mieszka 6 Żydów. W roku 1830 ich liczba wzrosła do 20 mieszkańców wyznania mojżeszowego, natomiast w latach pięćdziesiątych było ich już 200. Księgi Metrykalne podają liczbę 325 Żydów na terenie miasta w roku 1880. Przed wybuchem II Wojny Światowej Stary Sącz zamieszkiwało około 500 Żydów. Dzięki zachowanym dokumentom w naszym muzeum z lat okupacji wiemy że w roku 1941 liczba żydowskich mieszkańców wynosiła 1348 osób. Wobec starosądeckich żydów stosowano te same dyskryminacyjne zarządzenia. Żydzi musieli nosić opaski z nazwiskiem oraz miejscem zamieszkania. Nałożono również zakaz opuszczania miasta. Trzeba było również posiadać przepustkę na wywóz zwłok.  Wiosną 1942 r. Niemcy utworzyli w Starym Sączu getto w północnej części miasta. Obecnie jest to ulica Krakowska i jej okolice. Getto miało charakter tymczasowy i nie było ogrodzone co umożliwiało Żydom swobodne poruszanie się po mieście. Leontyna Opoczyńska wspomina: Nasza rodzina oraz inni Starosądeccy Żydzi (prawdopodobnie około 100) zostali zmuszeni do opuszczenia swoich domów i skierowani do Getta. Zawiązali tam Komitet Wspólnoty Żydowskiej i służbę policyjną, którą sprawowali Żydzi i kilku Polaków. Okoliczni chłopi  dalszym ciągu dostarczali do Getta żywności oraz chłopską odzież, która mogłaby się przydać do ucieczki, gdyby wyłoniła się taka sposobność. Dzięki zachowanym dokumentom w  starosądeckim muzeum wiemy o istnieniu delegatury Żydowskiej Samopomocy Społecznej. W czerwcu 1942 roku Żydowska Samopomoc Społeczna wystosowała pisemną prośbę o zezwolenie na zbiórkę odzieży, bieliznę czy obuwie dla robotników przymusowych. Prośba ta została rozpatrzona pozytywnie przez Kreishauptmanna dr Busha.

Postrachem Żydów w Starym Sączu został Franciszek Lewitschke, który szybko zyskał miano starosądeckiego kata. W 1940 roku został mianowany komendantem policji porządkowej w Starym Sączu. Organizował także obławy na młodzież starosądecką na wywóz na roboty przymusowe do Rzeszy. Stosował przy tym takie podstępy jak łapanki w niedzielę przed kościołem po nabożeństwie czy w nocy z domów. W czerwcu 1944 roku Lawitschka wraz z wycofującymi się rodzinami niemieckimi uciekł do swojego rodzinnego miasta – Teplicy. Następnie w 1945 roku wyjechał do Jeny do Niemiec. We wrześniu 1953 roku został aresztowany a następnie wydany polskim władzom. Podczas procesu jeden ze świadków wspomina: Był to niesamowity zbrodniarz i postrach całego Sącza z czasów okupacji. Byłem naocznym świadkiem jak strzelał do żydów – zeznał świadek Antoni Potoniec.

20 stycznia 1942 na Konferencji w Wannsee podjęto decyzję o wprowadzeniu w życie planu „Ostatecznego Rozwiązania Europejskiej Kwestii Żydowskiej”. Realizację planu zagłady poprzedziły silne ataki na społecznością żydowską, a także wywózki do obozów zagłady.

Do likwidacji getta w Starym Sączu przystąpiono 17 sierpnia 1942 roku. Wszystkim Żydom nakazano zebrać się na tzw. Targowicy. Tam zostali poinformowani o przeniesieniu do getta w Nowym Sączu. Na miejsce pojawiły się 2 samochody ciężarowe z narysowanym znakiem czerwonego krzyża, które miały zabrać osoby chore i stare niebędące w stanie same dojść do Nowego Sącza. Jak dobrze już wiemy samochody te nie dojechały do Nowego Sącza. Przed mostem wiodącym do Nowego Sącza samochody skręciły nad Poprad: Wewnątrz lasku, na miejscu gdzie dawniej stał magazyn obozu P. W. pozostało obramowanie betonowe dawnej piwnicy. W nocy piwnica została pogłębiona przez chłopców z Baudienstu. Dwadzieścia metrów od tego miejsca zatrzymują się auta. Pada rozkaz, trzech ludzi zaciągniętych z auta zbliża się nad piwnicę. Za nimi ustawiają kozły z gałęzi pod karabiny dwaj młodzi, uśmiechnięci, zadowoleni Niemcy, chłopcy dziewiętnasto – dwudziestoletni ubrani w czarne mundury. Pada seria strzałów w tył głów nieszczęsnych ofiar. (…) Jeszcze w ostatniej chwili przyprowadzają młodą kobietę (…) z piękną 5-6 letnią córeczką. Kobieta zemdlała na drodze, wśród kolumny, więc tu jej miejsce. Ginie wraz z płaczącym, przerażonym dzieckiem. Leżą na samym wierzchu “magazynu”. Kaci przysypują niedbale grób i rozchodzą się w swoje strony. Policja niemiecka wraca do Nowego Sącza, kat – Lewitschke z Mullerem do Starego Sącza. Wystraszeni, przerażeni.”

Las ten stał się miejscem straceń 95 Żydów.

Wraz z zamknięciem Żydów w getcie nowosądeckim i akcjami likwidacyjnymi okolicznych gett, Lawitschka rozpoczął polowania na ukrywających się w okolicy Żydów. Latem 1943 roku, na skutek donosu o pojawieniu się trzech Żydówek na przedmieściach Starego Sącza, Lawitschka ruszył w pościg. Odnalazł je, gdy odpoczywały na brzegu Popradu i tam je zastrzelił. W miesiąc później na dziedzińcu aresztu gminnego w Starym Sączu brał udział w egzekucji 3 osób narodowości żydowskiej.

Ostatecznie sądeckie getta przestały istnieć latem 1943 roku. Ich mieszkańcy trafili do obozów zagłady w Bełżcu. Antysemicka polityka Hitlera zgładziła około 90% sądeckich Żydów. Co za tym idzie doszło do całkowitego zaniku kultury żydowskiej na tych ziemiach.

Gabriela Jastrzębska

Komentarze

Partnerzy

herb 112092751_901790209899742_1325318935_n  
"